Zazwyczaj nie ma odpowiedzi na takie kategoryczne pytania, można jedynie żywić pewne nadzieje lub obawy. Próby jednoznacznych odpowiedzi to zwykłe wróżenie z kart…
Może to być niezła rozrywka, nie trzeba w to wierzyć, aby dobrze się bawić. Z drugiej strony, skoro rok temu horoskop się sprawdził, to może teraz będzie podobnie? Daje to wrażenie, że na wszystko można się przygotować, a jak wiadomo, w obecnych czasach ludzie nie potrzebują niczego bardziej niż stabilności. W odpowiedzi na zapotrzebowanie w prasie kolorowej pojawia się wiele dodatków zawierających horoskopy i wróżby na cały rok. Wróżki i wróżbici przeżywają prawdziwe oblężenie, a o terminie u znanego wróżbity Macieja nie ma nawet co marzyć!
Horoskop naukowy
Jednak czy data urodzin ma wpływ na nasze życie? Czy układ odległych planet w dniu naszego przyjścia na świat ma znaczenie na to, jacy będziemy? Czy cechy charakteru są u człowieka wrodzone i czy z całą pewnością już po narodzinach można stwierdzić, jaką ktoś osobą będzie przez całe życie? Odpowiedzią na te i podobne pytania jest naukowy horoskop.
Chcesz, aby inni ludzie cię lubili i podziwiali. Często jesteś wobec siebie krytyczny. Dysponujesz wieloma zdolnościami, których jeszcze nie wykorzystałeś. Choć masz kilka słabości charakteru, zazwyczaj potrafisz je zrównoważyć zaletami. Na zewnątrz wydajesz się zdyscyplinowany i opanowany, ale wewnątrz często odczuwasz niepokój i niepewność. Czasami miewasz poważne wątpliwości, czy podjąłeś właściwą decyzję lub czy słusznie postąpiłeś. Do pewnego stopnia lubisz zmiany oraz różnorodność i czujesz się nieszczęśliwy, kiedy coś ogranicza twoją swobodę. Szczycisz się niezależnością intelektualną i nie przyjmujesz na wiarę tego, co mówią inni; doszedłeś jednak do wniosku, że człowiek mądry nie zawsze zdradza swoje myśli. Czasami jesteś życzliwym i towarzyskim ekstrawertykiem, kiedy indziej stajesz się ostrożnym i skrytym introwertykiem. Bywa, że stawiasz sobie nierealistyczne cele.
Czy ten horoskop pasuje do ciebie? Czy czytając go stwierdziłeś, że dotyczy on twojej osoby? Jeżeli odpowiedziałeś na powyższe pytania twierdząco, to gratuluję. Blisko 9 na dziesięć osób odpowiedziało podobnie. W badaniu sprzed 65 lat Bertram Forer (1949) poprosił o przeczytanie powyższego horoskopu, mówiąc, że został on przygotowany dla znaku zodiaku respondenta. Zadaniem badanych było stwierdzenie, czy treść horoskopu jest zgodna z ich własnymi wyobrażeniami na swój temat. Zdecydowana większość, bo aż 87% respondentów, zgodziło się, że jego treść odpowiada prawdzie (dali mu ocenę 4 lub 5, w 5 stopniowej skali prawdziwości). W celu weryfikacji, autor powtórzył badanie Bertrama Forera na 54 studentach Uniwersytetu Wrocławskiego. Otrzymane wyniki są zbliżone do tych, jakie osiągnął poprzednik, gdyż 83% badanych uznało zgodność na poziomie 4 i 5 punktów, a cała reszta określiła ją na poziomie 3 punktów.
Skąd tak duża trafność naukowca? Forer posklejał różne horoskopy, tworząc jeden idealny, pasujący dla każdej osoby. Świadczy to o tym, że data urodzin nie ma większego wpływu na to, jakimi ludźmi jesteśmy, oraz nie wpływa na naszą subiektywną ocenę trafności horoskopu. Aby stworzyć horoskop odpowiadający naszym oczekiwaniom, wystarczą dwuznaczne ogólniki i truizm. Ta niezwykła wiedza magiczna nazywana jest efektem Forera lub efektem Barnuma. Opiera się na tym, że ludzie uznają za bardzo trafne opisy ich własnej osobowości, które w rzeczywistości są jedynie ogólnymi zestawami danych odnoszącymi się do znacznej grupy ludzi. Efekt ten może wyjaśniać rozpowszechnienie wiary w pseudonaukowe teorie, takie jak astrologia, numerologia czy wróżenie. Jednak to jedno badanie nie rozwiewa wątpliwości co do związku pomiędzy cechami osobowości a datą urodzenia. Ukazuje za to, jak można tworzyć niezwykle trafne horoskopy.
Bliźniaki czasowe
Olbrzymia popularność różnego rodzaju horoskopów i wróżb daje do myślenia. W telewizji funkcjonuje nawet nasz rodzimy kanał w całości poświęcony ezoteryce! I to wszystko w takim kraju jak Polska, gdzie społecznie opiniotwórczy kościół katolicki jednoznacznie staje w opozycji do wiary w takie praktyki. Skoro jest tak duże zapotrzebowanie na usługi tego typu, to coś w tym może być. Czy istnieje wyraźny związek pomiędzy cechami charakteru czy talentami a datą urodzenia i układem planet? Z pomocą w tej jakże ważnej kwestii przychodzą kolejni badacze: Geoffrey Dean i Ivan Kelly (2003).
Stworzyli oni bazę zawierającą dane 2101 osób urodzonych w Londynie. Dzięki analizie dat i godzin ich urodzin udało się wyselekcjonować 73% osób, które urodziły się w przeciągu 5 minut od drugiej osoby z bazy. Osoby takie, nazywane bliźniakami czasowymi, stanowią świetny materiał do zbadania zależności pomiędzy dniem urodzenia a cechami charakteru.
Według astrologii powinny występować silne powiązania pomiędzy tymi osobami. W celu ustalenia podobieństw i różnić wytypowani Londyńczycy byli poddawani testom w wieku 11, 16 i 23 lat. Podczas tych badań sprawdzano 110 różnych cech, rozpoczynając od fizycznych, takich jak wzrost, waga i słuch, przez psychiczne, jak iloraz inteligencji, zdolność czytania czy liczenia, a gdy byli już dorośli, to sprawdzano, czy zawarli związki małżeńskie oraz inne dane demograficzne. Zapytano również rodziców i nauczycieli o ocenę agresji, towarzyskości, nerwowości. Pytano badanych o ich ocenę własnych umiejętności i zdolności w sztuce, muzyce, sporcie itd. Na dobrą sprawę sprawdzono właściwie wszystko, co sprawdzić się dało.
Jak prezentują się wyniki tak rozległych i długoletnich badań? Nie wykryto żadnych zależności! Nie ustalono żadnych prawidłowości pomiędzy bliźniakami czasowymi. To, że dane osoby urodziły się praktycznie w tym samym czasie, nie wpłynęło na to, jak wyglądają, jak się rozwijają czy jakie cechy charakteru posiadają.
Na kogo wyrośnie nasz Jaś?
Potwierdzają to inne badania (Verle Muhrer, 1989). Zawodowi astrolodzy i numerolodzy mieli określić charakter osoby na podstawie samej daty urodzenia. Jakie rezultaty? Na podstawie daty urodzenia seryjnego mordercy Johna Gracy, skazanego na karę śmierci za gwałty, torturowanie i zabicie 33 osób (w tym dzieci), z dużą pewnością stwierdzono, że jego życie będzie miało bardzo pozytywny charakter. Inny wróżbita określił tego mordercę jako życzliwego, łagodnego, troszczącego się o potrzeby innych. Kolejny zachęcał go do pracy z młodzieżą, bo będzie potrafił wyciągnąć z nich to, co najlepsze. Komentarz chyba jest zbyteczny…
Astrologia starożytnych
Co jednak z astrologią, której prawidła od starożytności wpływały na losy zarówno ludzi, jak i całych państw? Czy nauka jest w stanie odebrać nam ostatnią cząstkę magii we współczesnym świecie? Co z ludźmi, którym horoskopy się sprawdzają?
Zgodnie z tradycją i wiedzą astrologii takie znaki jak byk, rak, panna, skorpion, koziorożec i ryby są kojarzone z osobami uważanymi za introwertyków, natomiast ekstrawertycy to osoby spod znaku barana, bliźniąt, lwa, strzelca, wodnika i wagi. Wysokim stopieniem zrównoważenia emocjonalnego, czyli dużą równowagą i odpornością na stres cieszą się osoby spod takich znaków jak panna, byk, koziorożec. Natomiast osoby neurotyczne to raki, skorpiony i ryby.
W celu sprawdzenia tych prawideł przebadano około 2000 osób (Mayo, Eysenck, 1978). Badani wypełnili kwestionariusz osobowości, a wyniki pokrywały się idealnie z wierzeniami astrologii. Osoby biorące udział w badaniu przejawiali cechy, jakim charakteryzują się ich znaki zodiaku. Można więc wnioskować, że data urodzin ma wpływ na to, jakimi ludźmi jesteśmy. Niestety badanie badaniu nierówne. Istotny w pomiarach Eysencka jest fakt pominięcia jednego, niezwykle istotnego czynnika z punktu widzenia metodologii badań. Kwestionariusz wypełniali tylko uczniowie lub klienci astrologa Jaffa Mayo! Czyli ludzie, którzy wiedzieli, jakimi cechami powinny się charakteryzować osoby spod danego znaku zodiaku.
Czy sama wiedza na temat astrologii może mieć tak duży wpływ na ludzkie życie? Odpowiedź na to pytanie podają wyniki dodatkowego eksperymentu (Eysenck, Nias, 1988), przeprowadzonego na osobach, które nie wiedziały, jakie cechy osobowości są przypisane ich znakowi zodiaku. Badanie nie wykazało związku pomiędzy znakiem zodiaku a cechami charakteru i osobowości. Wiara w horoskopy powoduje rozwijanie się człowieka zgodnie z tym, co mówi astrologia. Numerologia staje się samospełniającą się przepowiednią. Jesteśmy tym, kim myślimy, że mamy być. Osoby wierzące w horoskopy nie tylko utożsamiają się z cechami znaków zodiaku, ale wręcz je przejawiają w życiu codziennym. Wierzą, że tacy właśnie mają być, i tym samym zamykają się w pewnej mentalnej klatce. Świat magii zamiast dawać nowe możliwości ogranicza takie osoby.
Wróżbita cię czyta
Podobnie wygląda sytuacja ze wszelkiej maści wróżbitami i mentalistami. Osoby odwiedzające wróżki, o ile trafią na ekspertkę w swym fachu, są zazwyczaj zdumione faktem, ile ona o nas wie. Nie tylko coś, co jest powszechnie znane, ale również sytuacje niezwykle osobiste, o których nikt inny, oprócz nas, nie mógł wiedzieć. Czy wróżka rzeczywiście ma nadprzyrodzoną percepcję?
Wyobraź sobie krótki seans parapsychologiczny. Wchodzisz do słabo oświetlonego pomieszczenia, gdzie aromatyczny dym z kadzideł łączy się z zapachem starych ksiąg znajdujących się na antycznym regale. Na środku gabinetu stoi stolik, a przy nim dwa krzesła. Jedno wolne dla ciebie, a drugie zajmuje wróżbitka o lekko zamyślonym spojrzeniu. Nagle słyszysz niski głos:
Cieszę się, że do mnie trafiłeś… Widzę, że są sprawy, które cię niepokoją i słusznie. Płyną od ciebie bardzo silne wibracje. Wyczuwam, że to, czego naprawdę pragniesz w życiu, czasami wydaje ci się nie do zrealizowania i często zastanawiasz się, czy będziesz w stanie to osiągnąć. Wyczuwam również, że czasami jesteś przyjacielski, towarzyski i otwarty, ale nierzadko zamykasz się w sobie i stronisz od ludzi. Jesteś dumny ze swojej niezależności, nie przyjmujesz również bezkrytycznie tego, co widzisz i słyszysz, od innych. Lubisz zmiany i urozmaicenia, nie znosisz, kiedy coś cię ogranicza, nie lubisz też rutyny. Pragniesz dzielić się swoimi najskrytszymi uczuciami z najbliższą osobą, ale twierdzisz, że niemądrze jest zbytnio się otwierać. Znany ci mężczyzna, którego imię zaczyna się na M, wywiera teraz na ciebie silny wpływ, a kobieta, która urodziła się w maju, skontaktuje się z tobą w następnym miesiącu i będzie miała dla ciebie jakąś ekscytującą propozycję. Choć pozornie wydajesz się zdyscyplinowany i opanowany, to tak naprawdę często się martwisz i boisz, a czasem zastanawiasz, czy podejmujesz właściwe decyzje.
Mimo że wiesz już, o co w tym chodzi, brzmi to niezwykle przekonująco. Badania, jakie przeprowadzono nad osobami, które traktują wróżbiarstwo jako swoją pracę, wykazały, że stosują one zawodowo technikę zwaną obserwacją na sucho (lub zimnym odczytem – przyp. red.), która daje 80% trafności podczas czytania osoby, którą widzi się pierwszy raz w życiu (Pease, Pease 2008). Choć osobom podatnym na tego typu wrażenia może wydawać się to prawdziwą magią, jest to niestety jedynie uważna obserwacja i interpretacja mowy ciała, umiejętnie zadawane pytania i jeszcze bardziej umiejętne prowadzenie rozmowy, połączone ze zrozumieniem ludzkiej natury.
Technikę obserwowania na sucho powszechnie stosują osoby parające się wróżeniem, kartami tarota, astrologią czy chiromancją, aby zebrać informacje o kliencie. Często osoby te nawet nie zdają sobie sprawy ze swych umiejętności odczytywania sygnałów niewerbalnych, przypisując swój dar siłom ponadnaturalnym.
Wszystkie te elementy składają się na przekonujące przedstawienie, ułatwione przez fakt, że osoby regularnie odwiedzające wróżki mają zwyczajowo pozytywne nastawienie do całego przedsięwzięcia i łatwiej dają sobą manipulować. Powodzenie spektaklu sprowadza się do tego, jak biegły wróżbita jest w rozszyfrowywaniu komunikatów werbalnych i niewerbalnych swojego klienta. Większość wróżbitek to kobiety, które mają wrodzone większe umiejętność w tej materii.
Światełko w tunelu
Jak pokazują badania, nie ma naukowych przesłanek do wiary w horoskopy i wróżby. Jednak aby nie odzierać świata z czaru i magii oraz nie wchodzić w nowy rok z tak pesymistycznym nastawieniem i nostalgią, są badania potwierdzające, że data urodzenia wpływa na nasze życie. Czego dotyczą te ustalenia? Czegoś, w co uwierzyć można i bez wnikliwych badań. Dzieci urodzone na początku roku mają łatwiej w życiu. Wiedzą o tym doskonale rodzice, którzy decydują, kiedy posłać swoje pociechy do szkoły. Przewaga ta widoczna jest w rozwoju psychicznym i fizycznym, np. w sporcie. Przyjmowane dzieci do szkółki piłkarskiej oceniane są jako jeden rocznik, stąd osoby urodzone na początku roku uważane są za bardziej uzdolnione (Gladwell, 2009).
Horoskopy i wróżby mogą być świetną zabawą, która ubarwia ludzkie życie. Są czymś niezrozumiałym i magicznym w świecie, gdzie na piedestale stawia się logikę i racjonalizm. Jest to niejako odskocznia od codzienności, dająca możliwość wlania w nasze serca trochę nadziei i optymizmu. Nie można jednak poddawać się tej wierze bezrefleksyjnie i traktować jej jak prawdy objawionej. Takie postępowanie może przynieść więcej szkód niż pożytku.
Literatura
- Dean Geoffrey, Kelly Ivan, Is Astrology Relevant to Consiousness and Psi? „Journal of Consiousness Studies” 2003, nr 6-7, s. 175-198.
- Eysenck Hans, Nias David, Astrology: Science or Superstition? „Penguin Books” Londyn 1982.
- Forer Bertram, The Fallacy of Personal Validation: a Classroom Demonstration of Gullibility „Journal of Abnormal Psychology” 1949, nr 44, s. 118-121.
- Gladwell Malcom, Poza schematem. Sekrety ludzi sukcesu „Znak” Kraków 2009.
- Mayo Jeff, White O., Eysenck Hans, An Empirical Study of the Relation Between Astrological Factors and Personalit, „Journal of Social Psychology” 1978, nr 105, s. 229-236.
- Muhrer Verle, Astrology on Death Row!, „Indian Skeptic” 1989, nr 11, s. 13-19.
- Pease Allan, Pease Barbara, Mowa ciała „Rebis” Poznań 2008.
