Zaburzenia odżywiania mają związek z zaburzeniami osobowości

Wśród takich czynników znajdują się uwarunkowania biologiczne (podłoże genetyczne, biochemiczne),  społeczno-kulturowe (obecny kanon piękna nagłaśniany przez media, ciało jako temat tabu w wielu kulturach), presja rówieśników czy wychowanie. Nie bez znaczenia są również indywidualne cechy osobowości danej jednostki oraz jej funkcjonowanie psychologiczne: wyuczone schematy myślenia, zachowania oraz przekonania.     

 

Zaburzenia odżywiania, czyli zaburzenia łaknienia o podłożu psychicznym zakwalifikowane zostały do zaburzeń behawioralnych związanych z zaburzeniami fizjologicznymi i czynnikami fizycznymi. Dzieli się je na 2 grupy:

 

• zaburzenia specyficzne (anorexia nervosa, bulimoreksja, bulimia nervosa)
• zaburzenia niespecyficzne (zespół jedzenia nocnego, zespół objadania się, anarchia żywieniowa, otyłość)

W tym artykule omówione zostaną trzy spośród podanych zaburzeń odżywiania tj. :

• jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa) - to zaburzenie polegające na dążeniu do znacznego, odbiegającego od norm ograniczenia masy ciała. Zaburzone spostrzeganie i ocena własnego obrazu ciała, wyglądu, lęk przed przybraniem na wadze to tylko niektóre spośród cech charakteryzujących to zaburzenie.
• żarłoczność psychiczna (bulimia nervosa) – zaburzenie przejawiające się napadowym, nadmiernym przyjmowaniem pokarmów z następującym po nim poczuciem winy i podejmowaniem czynności zmierzających do usunięcia nadmiaru kalorii. Z reguły nie dochodzi tutaj do spadku masy ciała, znajduje się ona zazwyczaj w normie.
• zespół kompulsywnego objadania się (Binged Eating Disorder) – określane potocznie także jako „uzależnienie od jedzenia” to zaburzenie polegające na spożywaniu dużych ilości pokarmu w niekontrolowany sposób, bez odczuwania fizycznego głodu.

 

Od bulimii, zespół kompulsywnego jedzenia różni się tym, że cierpiące na nią osoby nie prowokują wymiotów oraz nie przeczyszczają się regularnie, aby nie przytyć. Dochodzi do tego, że niektóre osoby potrafią nie jeść w ciągu dnia prawie wcale tylko po to, aby wieczorem i nocą  pochłonąć ogromne ilości jedzenia[1]. Osoby dotknięte tym zaburzeniem z reguły cierpią także na depresje i/lub anoreksje.

 

Co rozumiemy pod hasłem „zdrowa osobowość” ?

 

Osobowość ogólnie możemy zdefiniować jako „zespół stosunkowo trwałych cech, dyspozycji czy właściwości jednostki, które odróżniają ją od innych, nadających spójność zachowania, myśli, uczuć i zachowania w określonym środowisku”. Z kolei jej zaburzenia charakteryzują się trwałymi ale nie przystosowawczymi wzorcami zachowania, przeżywania siebie oraz stosunku do własnej osoby i otoczenia, a więc – przede wszystkim trudnościami w funkcjonowaniu społecznym i behawioralnym co związane jest często z subiektywnie odczuwanym cierpieniem.

Badanie osobowości, ze względu na jej strukturę i dynamikę rozwoju, jest złożonym i wielowymiarowym procesem. W świetle literatury danego zagadnienia znaczenie częściej przytaczane są wyniki badań, które dotyczą przede wszystkim kobiet. Jednak badania na 15‒osobowej grupie mężczyzn (Fassin i in.)[2] ujawniły brak istotnych różnic pomiędzy cechami temperamentu w badanych grupach chorych kobiet i mężczyzn. Co ciekawe okazało się, że profil psychologiczny młodych mężczyzn ‒ kulturystów jest podobny do profilu kobiet z jadłowstrętem psychicznym (Mikołajczyk i in., 2004).

Wyniki uzyskane w badaniach typologicznych wskazują, iż rozpowszechnienie zaburzeń osobowości wśród osób cierpiących na zaburzenia odżywiania mieszczą się w granicach 23-80%.                                                                                             

Już dawno jednak zauważono, iż dziewczęta i kobiety cierpiące na zaburzenia odżywiania wyróżniają się pewnymi cechami osobowości, biorąc pod uwagę początek ich rozwoju w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości – a więc okresach: kształtowania się autonomii, indywidualizacji młodych kobiet, a także wzmożonych objawów stresowych.            

Badania Grilo wskazują, że zaburzenia osobowości wśród pacjentek z anoreksją występowały dwukrotnie częściej niż w badanych grupach osób zdrowych. Przede wszystkim skupiają się na poszukiwaniu tych cech, które mogą być odpowiedzialne za zaburzenia odżywiania – bezpośrednie predykatory. Nieprawidłowe cechy osobowości, przykre, niekiedy traumatyczne doświadczenia z przeszłości, czy wystąpienie jakiś zaburzeń psychicznych należą do właśnie takich czynników.                                                                                      

Wykazano (na podstawie badań hiszpańskiej grupy dziewcząt), że to właśnie neurotyzm[3] jest największym czynnikiem ryzyka zaburzeń odżywiania a znaczenie protekcyjne może odgrywać tutaj wysoka samoocena.

Opisane przez Strobera trzy typy osobowości różnią się  od siebie w zależności od stopnia nasilenia dezintegracji osobowości oraz rokowania‒ tj.:

 

• typ lękowy z niską samooceną i problemami interpersonalnymi,
• typ impulsywny z niska tolerancja frustracji i dysforycznym nastrojem oraz
• typ z niewielką patologią osobowości.

 Polska wersja badań również ujawniła 3 typy zaburzeń odżywiania : typ neurotyczny, borderline i typ psychotyczny.

 

Osobowość lękowa to taka, w której na pierwszy plan wysuwają się sprzeczne charakterystyki –z jednej strony jest to pragnienie relacji społecznych i bycia akceptowanym, a z drugiej ich unikanie (skrajna introwersja) z powodu przeżywania nadmiernego lęku, obawą przed wchodzeniem w bliższe związki z ludźmi, a także poczuciem niższości w stosunku do innych. Wiąże się ona często z osobowością zależną polegająca na przyzwalaniu innym do przejęcia odpowiedzialności za własne życie, podporządkowania innym  swoich potrzeb, oraz poczuciem bezradności i narastającego stresu w sytuacjach osamotnienia.      

Przykładem takich osób mogą być pacjentki cierpiące na restrykcyjną postać jadłowstrętu.

 

Z kolei osoby z bulimią przejawiały zaburzoną osobowość borderline czy histroniczą. Borderline ‒ czyli zaburzenie z pogranicza psychozy i nerwicy. Cechuje je m.in.: niestabilność postrzegania samego siebie, uczuć, emocji, impulsywność i chwiejna samoocena. Do tego dochodzi postrzeganie wewnętrznej pustki, desperacji i wynikająca z tego „chęć”  angażowania się w intensywne, niestabilne (szybko zrywane) związki z innymi ludźmi. Sytuacje spostrzegane są na kontinuum ‒ od idealizowania do momentalnego, nieuzasadnionego i całkowitego ich podważenia. Borderline posiada pewne cechy wspólne z osobowością histroniczną (przesadne dramatyzowanie i wyrażaniem emocji, płytka i chwiejna uczuciowość, nadmierna koncentracją na atrakcyjności fizycznej).                                                        

Naukowcy dość często łączą anoreksje bulimiczną i bulimię z osobowością z pogranicza. Nie oznacza to, że każda osoba, która ma zaburzenia odżywiania ma również zaburzoną osobowość (ani odwrotnie), może to jednak mieć znaczenie w odniesieniu ewentualnego, w tym wypadku utrudnionego leczenia.           

                                                                                                                                              

Z badań przeprowadzonych  wśród kobiet z zaburzeniami odżywiania, wynika, że wśród osób, które miały próby samobójcze przed zachorowaniem na zaburzenia odżywiania, zdecydowanie dominują zaburzenia obejmujące prowokowanie wymiotów i przeczyszczanie się.

Chorzy na anoreksję oprócz wskazanych wcześniej objawów, posiadają z reguły niską samoocenę, problemy z samookreśleniem oraz podwyższony wymiar narcyzmu. Dążenie do uzyskania pełnej kontroli stało się u nich wyznacznikiem sukcesu, sztywności zachowań i myślenia.  Odstępstwa od pożądanego stanu, jakakolwiek spontaniczna zmiana powoduje narastanie lęku.

Jeśli chodzi o analizę relacji interpersonalnych i komunikacji to ujawnia się neurotyczna obrona przed agresją ze strony innych osób, co może nierzadko wynikać z lęku przed wyrażaniem własnego zdania, sposobu myślenia.

Osoby z anoreksją, w porównaniu z grupą osób zdrowych, cechuje większa kontrola nad sobą i większa wytrwałość w realizacji zadań. Kładą one większy nacisk na organizowanie i planowanie swoich działań, częściej osiągają wyznaczone cele.

 

„Cechą wspólną i pierwszoplanową u większości z nich są przesadnie wygórowane ambicje” (Sulestrowska,1989). Wiąże się to z dużą pracowitością i perfekcjonizmem w realizowaniu zadań (Rajewski i in. 1996).

 

Potwierdzono także, że u pacjentek z anoreksją obecne jest zewnętrzne poczucie umiejscowienia ośrodka kontroli, mierzone skalą Rottera (Cachelin i Maher, 1998) oraz, że mają one tendencje do oceniania własnej osoby zależności od samokontroli  (Butow, 1993).

Krytycyzm, małe zaufanie do siebie, trudności adaptacyjne, ambiwalencja  i tendencja do przyjmowania postawy obronnej to ogólne cechy osób chorujących na anoreksję. Charakterystyczne jest niskie poczucie własnej wartości, jednak to poczucie niższości wyrażają nie poprzez przyznawanie się do winy, a w postaci samokrytycyzmu. Widoczny jest brak lub mała odporność na stres, ambiwalentna, silna zależność emocjonalna od rodziców oraz lęk przed dojrzałością seksualną (Banaś i inni, 1998).                                                              

Wykorzystany w badaniu Inwentarz Zaburzeń Odżywiania (Eating Disorders Inventory) oprócz typowych objawów zaburzeń (pragnienie bycia szczupłą, stosunek do własnego ciała) uwzględnia także wspomniane parametry tj. perfekcjonizm, niską samoocenę, emocje oraz zaburzenia regulacji impulsów.                                                                           

Okazało się, że główną cechą, utrzymującą się  pomimo ustania określonych objawów jest perfekcjonizm,  będący czynnikiem nasilającym dążenie do szczupłości i podejmowania wszelkich działań – drastycznych diet, intensywnych ćwiczeń do uzyskana „pożądanych” rezultatów. To właśnie on predysponuje większość osób do zachorowania, a dodatkowo występuje także u matek chorych.

W badaniach pacjentek z zaburzeniami odżywiania przy użyciu Inwentarza Temperamentu i Charakteru (TCI) Cloningera, stwierdzono, iż pacjentki te charakteryzuje ujęte jako cecha temperamentalna ‒ Unikanie Przykrości korelując ze zmniejszonym przekaźnictwem serotoninergicznym.

Od lat zdawano sobie sprawę, że serotonina jest neuroprzekaźnikiem związanym z uczuciami, m.in. jej niedobór stawał się przyczyną chronicznego, obniżonego nastroju prowadząc do depresji.

Tym razem badania nad pewnymi obszarami w mózgu, głównie - przedniego zakrętu obręczy (ośrodek odpowiedzialny na kontrole emocji, reakcje instynktowne strachu, agresji) wskazały, że u chorych na anoreksję poziom serotoniny jest znacznie wyższy niż u zdrowego człowieka. Największe, nawet kilkukrotne różnice występowały w przypadku bulimii.

 

 „Jadłowstręt jest tu czymś wtórnym, jedynie jedną z możliwych reakcji na nieustanny, paraliżujący lęk spowodowany nadmiarem serotoniny” (Bailer)

 

Zaburzenie biochemicznej równowagi  mózgu tłumaczyłoby występowanie problemów emocjonalnych u chorych takich jak: zamknięcie w sobie i trudności w wyrażaniu uczuć.

Jednakże unikanie przykrości utrzymywało się także u osób z chroniczną postacią zaburzeń odżywiania jak i  u osób zdrowych, u których to wywiad wskazał na  obecność jadłowstrętu.

 

"Analiza wymiarów temperamentu u pacjentek z zaburzeniami odżywiania się tworzy obraz kobiety nadwrażliwej, reagującej lękiem i obniżeniem nastroju na sytuacje stresowe oraz zależnej od aprobaty innych. Anorektyczki są szczególnie uparte i mają niewielkie potrzeby socjalne. Pacjentki z bulimią wyróżniają się większą impulsywnością, są mniej uporządkowane, co w skrajnej postaci może przyjmować patologię borderline. Skala TCI wydaje się przydatnym narzędziem - wyraźnie zaznacza różnice temperamentu w jadłowstręcie i bulimii oraz, zgodnie z jej założeniami, stwarza badaczom szerokie pole do poszukiwań biologicznych uwarunkowań zaburzeń odżywiania się."[4]

 

Osoby chorujące na bulimię to przede wszystkim te, które spostrzegają i oceniają siebie jako nieatrakcyjne i bezwartościowe, nierzadko gardząc własną osobą. Dodatkowo uzależniają one swoją samoocenę od osób trzecich, wykazując silną potrzebę aprobaty i akceptacji społecznej. Wiąże się to z silną potrzebą zaspokajania oczekiwań innych osób, w szczególności tych, których opinia dlań ma największe znaczenie (z reguł matek). Obniżone poczucie własnej wartości oraz perfekcjonizm przejawiający się w spełnianiu oczekiwań innych, połączony z potrzebą osiągnięć wiąże się z takim sposobem spostrzegania relacji interpersonalnych, w których to one „podporządkowują się” otoczeniu. Sprzyja to zmniejszeniu bądź całkowitej utracie poczucia kontroli na różnymi sferami własnego życia, życia w ciągłym stresie, pod presją oraz skłonnościami depresyjnymi prowadząc niekiedy do dramatycznych konsekwencji spowodowanych zachowaniami autodestrukcyjnymi.         

Wysokie zapotrzebowanie na stymulacje dotyczy przede wszystkim osób z bulimią. Ta sama grupa uzyskała większe wyniki na skali zależności od nagrody oraz w zakresie empatii, umiejętności zrozumienia i okazania uczuć innej osobie.                                                

 

Natomiast przeciwnie ‒ pacjentki z anoreksją wyróżniały się niskim zapotrzebowaniem na stymulacje oraz większym poziomem wytrwałości.                       

 

Pacjentki tzw. „pośrednie” to z kolei takie, których obraz osobowości łączy w sobie bulimię oraz restrykcyjną postać anoreksji. W podgrupie z restrykcyjną postacią jadłowstrętu wykazano szczególną zależność od aprobaty i troski innych.                                   

 

Stwierdzono ponadto występowanie w każdej z tych grup, co według Cloningera jest charakterystyczne dla zaburzeń osobowości, małą zdolność do samoukierunkowania[5]  Zmierzony wymiar samotranscendencji był wyższy u osób z bulimią oraz wykazujących zachowania bulimiczne.

 

Wielość przeprowadzonych badań donosi także o potwierdzonym udziale cech obsesyjno‒kompulsywnych, urastających niekiedy do postaci zaburzenia samego w sobie. Nierzadko, to one poprzedzają wystąpienie charakterystycznego jadłowstrętu zarówno u kobiet jak i mężczyzn, jednak inaczej może się to w każdej z tych grup objawiać. U kobiet na przykład ma to związek ze stosowaniem środków, bądź szerzej „zachowań przeczyszczających”. Co zdaje się być istotne - cechy obsesyjno-kompulsywne mają negatywny wydźwięk biorąc pod uwagę rokowanie choroby.

 

Ostatnim z poruszanych zaburzeń jest to należące do podgrupy „inne” – czyli zespół kompulsywnego objadania się (BED) obejmujący 2-5% całej populacji. Nazywany inaczej „zajadaniem swoich emocji czy smutków”[6], wskazuje na nieco inną naturę samego zaburzenia. W przeciwieństwie do bulimii czy anoreksji ‒ BED u kobiet i mężczyzn występuje  porównywalnie często.

To z reguły ten zespół staje się przyczyną nadwagi czy otyłości (30%  chorych na to zaburzenie cierpi na nadwagę). Dowiedzione zostało, że osoby dotknięte kompulsywnym objadaniem się doświadczają depresji i trudności radzenia sobie w codziennym życiu, wyrażania emocji tj. gniewu, niepokoju, frustracji, spowodowanych głównie przez niezaspokojenie społecznych i emocjonalnych potrzeb. Pacjenci przejawiają z reguły różne poziomy destabilizacji własnej osoby oraz symptomy z pogranicza borderline czy osobowości neurotycznej.

 

Analiza badań ujawnia, że kobiety mają wyższy poziom uwewnętrznienia norm społeczno ‒ kulturowych idealnego ciała i spostrzegania siebie jako atrakcyjnych. Stąd też prawdopodobnym wydaje się być stwierdzenie, że podporządkowanie się owym normom i społecznym naciskom wymaga niemałego „poświęcenia” – rzutując w społecznej alienacji i tendencjom autodestrukcyjnym. Obserwowalna jest u nich niska samoocena a wyznawaną zasadą stało się stwierdzenie „Mój wygląd jest tym, czym jest  moja osobowość”.

 

Rozbieżność pomiędzy oceną własnego wyglądu, aktualnego obrazu siebie (jak ja wyglądam), a tym idealnym (jak chciał/chciałabym wyglądać) bierze swój początek m.in. z wczesnego doświadczenia społecznego niepokoju jednostki i udziału negatywnych emocji m.in. gniewu skierowanego w stosunku do innych ludzi.

 

Wielokierunkowa i wielowymiarowa ocena przeprowadzonych przez naukowców i psychologów badań wyodrębniła charakterystyczne cechy osobowości oraz potwierdziła hipotezę spektrum choroby. Ponadto stwierdzono różnice pomiędzy pacjentkami należącymi do różnych grup zaburzeń odżywiania.

Podsumowując - do czynników predysponujących wystąpienie zaburzeń odżywiania  należą głównie takie cechy jak : neurotyzm, perfekcjonizm, cechy obsesyjno-komulsywne, a ponadto niski poziom samoukierunkowania. Okazuje się jednak, że kluczowe znaczenie dla zaburzeń odżywiania odgrywa osobowość lękowa.

 

Niewątpliwie zaburzenia odżywiania są poważnymi zaburzeniami psychicznymi, a więc nie można spostrzegać tej choroby wyłącznie jako zmian na płaszczyźnie fizycznej. Nie jest to, jak to się często słyszy od chorych osób, „dieta” bądź „styl życia”. Z tego zaburzenia się niestety „nie wyrasta”, wręcz przeciwnie – im dłużej dane osoby „tkwią” w tym stanie, tym większe i bardziej dramatyczne konsekwencje mogą się z niego wyłonić, dlatego też konieczne jest jak najszybsze reagowanie i poddanie się leczeniu przy udziale różnych specjalistów.

 

Bibliografia:

• Gabriel C., Waller G.(2014), Clusters of Personality Disorder Cognitions in the Eating Disorders, 28-31
• Izydorczyk B. (2011) A Psychological profile of the body self characteristics

in women suffering from bulimia nervosa. In: Hay P, editor. New insights into the prevention and treatment of bulimia nervosa,147–167.

• Izydorczyk B. (2013) Selected psychological traits and body image characteristics in females suffering from binge eating disorder. Archives of Psychiatry and Psychotherapy, 19–33
• Mikołajczyk E., Samochowiec J.(2004) Cechy osobowości u pacjentek z zaburzeniami odżywiania.Psychiatria Via Medica, 91–95.