Prawo do klauzuli sumienia w odniesieniu do farmaceutów wzbudza wiele kontrowersji z uwagi na specyfikę procesu świadczenia usług farmaceutycznych. System prawa farmaceutycznego stanowi, że apteki ogólnodostępne są zobowiązane do posiadania produktów leczniczych i wyrobów medycznych w ilości i asortymencie niezbędnym do zaspokojenia potrzeb zdrowotnych miejscowej ludności. Jeżeli w aptece ogólnodostępnej wystąpi brak poszukiwanego przez pacjenta produktu leczniczego, w tym również leku recepturowego, kierownik apteki powinien zapewnić jego nabycie w tej aptece w terminie uzgodnionym z pacjentem (ustawa Prawo farmaceutyczne, 2001, art. 95). W systemie prawa farmaceutycznego nie ma w ogóle odniesienia do klauzuli sumienia, stąd powstaje wiele niejasności i nieporozumień w tej materii.
KIEDY FARMACEUTA MOŻE LEGALNIE ODMÓWIĆ WYDANIA LEKU?
Kwestia odnosząca się do prawa do odmowy wydania produktu leczniczego przez personel fachowy apteki jest ściśle uregulowana. W myśl zapisów ustawy Prawo farmaceutyczne farmaceuta i technik farmaceutyczny mogą odmówić wydania produktu leczniczego, jeżeli (ustawa Prawo farmaceutyczne, 2001, art. 96 ust.5):
jego wydanie może zagrażać życiu lub zdrowiu pacjenta;
w przypadku uzasadnionego podejrzenia, że produkt leczniczy może być zastosowany w celach pozamedycznych;
w przypadku uzasadnionego podejrzenia odnośnie autentyczności recepty lub zapotrzebowania;
zachodzi konieczność dokonania zmian składu leku recepturowego, w recepcie, do których farmaceuta albo technik farmaceutyczny nie posiada uprawnień, i nie ma możliwości porozumienia się z osobą uprawnioną, która wystawiła daną receptę;
od dnia sporządzenia produktu leczniczego upłynęło co najmniej 6 dni – w przypadku leku recepturowego sporządzonego na podstawie recepty lub etykiety aptecznej;
osoba, która przedstawiła receptę do realizacji, nie ukończyła 13. roku życia;
zachodzi uzasadnione podejrzenie odnośnie wieku osoby, dla której została wystawiona recepta1.
Brak odniesienia do klauzuli sumienia wyklucza legalną ścieżkę wskazującą na prawo farmaceuty do odmowy wydania leku powołując się na klauzulę sumienia. Również w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania została zawarta zasada, że korzystanie z wolności sumienia i wyznania nie może prowadzić do uchylania się od wykonywania obowiązków publicznych nałożonych przez ustawy (ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, 1989, art. 3 ust. 2). Zważywszy, że wykonywanie zawodu farmaceuty ma na celu ochronę zdrowia publicznego (ustawa o izbach aptekarskich, 1991, art. 2a ust. 1), to wskazać należy na brak legalnej ścieżki zmierzającej do uchylenia się farmaceuty od swoich obowiązków zawartych w ustawie.
KLAUZULA SUMIENIA A STANOWISKO GŁÓWNEGO INSPEKTORA FARMACEUTYCZNEGO
Problematyka prawa farmaceuty do klauzuli sumienia coraz częściej staje się przedmiotem debaty publicznej. Dzieje się tak, ponieważ w Polsce farmaceuci są jedynymi przedstawicielami zawodu medycznego, którzy nie mogą posłużyć się klauzulą sumienia (Pinkosz, 2011, s. 8). Istotą problematyki prawa farmaceuty do klauzuli sumienia jest rozstrzygnięcie dylematu: czy farmaceuta może rościć sobie prawo do odmowy wydawania produktów leczniczych i pokrewnych, które według obecnego stanu prawnego, tylko on ma prawo sprzedawać?
Główny Inspektor Farmaceutyczny, choć wskazuje, że „przepisy ustawy Prawo farmaceutyczne nie przewidują możliwości ograniczenia asortymentu oferowanego w aptece w odniesieniu do produktów leczniczych, z wyjątkiem tych, które zostały w ustawie wymienione”, to zauważa jednak, że „mając na uwadze poszanowanie praw jednostki w świetle ustawy zasadniczej jaką jest Konstytucja właściwym wydaje się dopuszczenie możliwości odmowy przez farmaceutę sprzedaży leków antykoncepcyjnych powołującego się na „klauzulę sumienia" przy czym przedsiębiorca prowadzący aptekę, u którego taka sytuacja występuje musi zapewnić sprzedaż produktów leczniczych antykoncepcyjnych przez innego farmaceutę” (Główny Inspektor Farmaceutyczny, 2017, GIF-P-L-076/97/KB/17).
Uwzględniając powyższą wykładnię przepisów prawa wskazać należy, że w aptece ogólnodostępnej nie powinno dochodzić do sytuacji, w której pacjent (klient) nie może nabyć danego produktu (np. leku antykoncepcyjnego), ponieważ właściciel apteki ma obowiązek zapewnić jego sprzedaż przez innego farmaceutę. Narzucanie swoich poglądów pracownikom przez niektórych właścicieli aptek na bazie komunikatu: „u mnie w aptece produktu X się nie sprzedaje” w sposób oczywisty narusza nie tylko przepisy prawa farmaceutycznego, lecz również ustawowe gwarancje wolności sumienia i wyznania (pracownik nie koniecznie może podzielać poglądy właściciela apteki). Takie działanie naraża aptekę na sankcje prawne oraz roszczenia odszkodowawcze ze strony pacjentów, którzy mogą dochodzić swoich praw na drodze cywilnej.
Zauważyć przy tym należy, że niekiedy trudno znaleźć usprawiedliwienie dla odmowy sprzedaży środków antykoncepcyjnych stosowanych w celach niezwiązanych
z antykoncepcją (np. prezerwatywy wykorzystywane do badań ginekologicznych w celach higienicznych, czy pigułki antykoncepcyjne wykorzystywane również przy leczeniu trądziku, czy regulacji cyklu miesięcznego u kobiet). Z tego powodu kwestia prawa farmaceuty do klauzuli sumienia powinna zostać dookreślona i doprecyzowana na bazie precyzyjnych wskazań przypadków, na które farmaceuta może się powoływać przy odmowie wydania leku.
KLAUZULA SUMIENIA A KODEKS ETYKI ZAWODOWEJ
Prawo farmaceuty do powoływania się na klauzulę sumienia nie zostało również precyzyjnie uregulowane w Kodeksie Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej. Zauważyć jednak należy, że wskazania kodeksu etyki zawodowej, choć nie nawiązują bezpośrednio do klauzuli sumienia, to nakazują przestrzeganie „wypracowanej przez pokolenia zasad etyki ogólnoludzkiej” zobowiązującej farmaceutę do „przestrzegania praw człowieka” (Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej, 2012, art. 1 ust. 1-2). Może to stanowić pośrednie przyznanie farmaceutom prawa do odwołania się do własnego sumienia.
Kodeksowe odwołanie do zasad etyki ogólnoludzkiej i poszanowania praw człowieka powoduje, ze organy nadzoru farmaceutycznego nie kontrolują rygorystycznie dostępności sprzedaży środków antykoncepcyjnych w aptece pozwalając farmaceutom, którzy ze względów moralno-etycznych nie chcą sprzedawać określonych produktów do kierowania pacjentów do innych aptek (Żak, 2013, s. 185). Takie przyzwolenie organów nadzoru farmaceutycznego, choć stanowi działanie wbrew obowiązującemu prawu, wynika
z marginalnego oddziaływania prawa do klauzuli sumienia na ograniczenie wydawania produktów antykoncepcyjnych w aptekach. W praktyce aptecznej bowiem przypadki odmowy sprzedaży przez farmaceutę leków antykoncepcyjnych są niezwykle rzadkie.
PODSUMOWANIE
Dokonując oceny prawa farmaceuty do powoływania się na klauzulę sumienia zauważyć należy, że problem ten powinien zostać szczegółowo uregulowany w systemie prawa farmaceutycznego. Regulacje prawne powinny zmierzać w kierunku poszanowania zarówno wolności sumienia farmaceuty, jak i nienaruszalności praw pacjenta. Precyzyjne usankcjonowanie prawa do klauzuli sumienia pozwoli farmaceucie na wykonywania zawodu w zgodzie z własnym sumieniem, bez konieczności działania wbrew obowiązującej literze prawa. Pacjent z kolei dostanie gwarancję, że jego prawa nie zostaną w żaden sposób ograniczone. Sytuacje niejasne i niedookreślone oraz "przymykanie oczu" ze strony organów nadzoru farmaceutycznego nie rozwiązują problemu i nie powinny mieć miejsca w państwie prawa.
Konrad Żak
BIBLIOGRAFIA
Główny Inspektor Farmaceutyczny. Odpowiedź na pismo Rzecznika Praw Obywatelskich
z dnia 13 kwietnia 2017 r. GIF-P-L-076/97/KB/17, Warszawa, 15 maja 2017 r., https://
www.rpo.gov.pl/pl/content/klauzula-sumienia-w-aptekach-odpowiedz-GIF; https://www.
rpo.gov.pl/sites/default/files/Odpowiedź%20GIF%20na%20pytanie%20o%20klauzulę%20sumienia%20w%20aptekach%2C%2015.05.2017.pdf.
Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczypospolitej Polskiej. Biuletyn Naczelnej Rady Aptekarskiej, VI/1/2012, 65-70.
Pinkosz, K. 2011. Prawo do klauzuli sumienia. Manager Apteki. 4(11).
Ustawa z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, Dz. U. z 1989 r., Nr 29, poz. 155, ze zm.
Ustawa z dnia 19 kwietnia 1991 r. o izbach aptekarskich, Dz.U. z 1991 r., Nr 41, poz. 179, ze zm.
Ustawa z dnia 6 września 2001 r. Prawo farmaceutyczne, Dz.U. z 2001 r., Nr 126, poz. 1381, ze zm.
Żak, K. 2013. Prawne i etyczne aspekty funkcjonowania apteki ogólnodostępnej na rynku farmaceutycznym. Studia i Prace Kolegium Zarządzania i Finansów. 126, 167-191.
1 „W razie wątpliwości co do wieku osoby, której wydaje się produkt leczniczy, w przypadku zakupu produktu leczniczego, którego wydanie jest ograniczone wiekiem, farmaceuta i technik farmaceutyczny jest uprawniony do żądania okazania dokumentu stwierdzającego wiek osoby. W przypadku nieprzedstawienia takiego dokumentu produktu leczniczego nie wydaje się” (ustawa Prawo farmaceutyczne, 2001, art. 96 ust.6).
