Nazwa „baby kamienne” wywodzi się prawdopodobnie z perskiego słowa „phalavan„, czyli „bohater„, tureckiego „balbal” – posąg, kamień lub uzbeckiego „pałwan” – siłacz, bohater.
Dlaczego te proste rzeźby są tak ciekawe? Przede wszystkim wyglądają dość nietypowo. Ten aspekt docenią nawet osoby niezainteresowane ich znaczeniem. Docenić trzeba fakt, że wykonywano je w twardym kamieniu za pomocą niezbyt jeszcze wtedy skomplikowanych narzędzi.
Baby nie są póki co zbyt dobrze zbadane, ale o części z nich – zwłaszcza tej męskiej – możemy już trochę powiedzieć.
Linie, którymi pokryte są ich korpusy wyznaczają granice ubrań, broni lub innych ozdobników. Z pozoru są bardzo proste do wykonania, ale szczegóły, które odnajdziemy na niektórych babach (chociażby naszyjniki) sugerują, że wykonanie ich wymagało jednak sporych umiejętności.
Posągi są symbolem pogańskim. Niektórzy uważają, że te „uzbrojone” stały na grobach wojowników, wyobrażając ich lub pokonanych przez nich wrogów. Być może bylibyśmy nawet w stanie potwierdzić tę teorię badając zawartość grobów, ale twarze bab są niestety mocno stylizowane i ciężko dopatrzeć się tu wyraźnych cech wyglądu.
Inna wersja to przedstawienia bogów. Podobno mogły one zapewnić powodzenie w najróżniejszych dziedzinach życia. Najczęściej przynosiły obfite plony. Odpowiedzialne za to rzeźby stawiano na polach.
Jednym z najbardziej znanych i najciekawszych przykładów jest Baba z Poganowa.
RZEŹBA KAMIENNA „BABY” W MUZEUM IM. WOJCIECHA KĘTRZYŃSKIEGO W KĘTRZYNIE. FOT. R. ZAKRZEWSKI.
Naturalny kształt kamienia, z którego ją wykonano, został wykorzystany przy formowaniu twarzy i ogólnej formy rzeźby. Jest ona ważnym znaleziskiem dla archeologów, ponieważ dzięki niej można było zacząć określać, w jakich czasach zostały stworzone inne baby. Jak? Ona pierwsza została odnaleziona w oryginalnym kontekście, czyli w miejscu (i warstwie geologicznej, która dla archeologów jest wskaźnikiem do datowania), w którym była pierwotnie używana.
Dla nas jednak ciekawsza będzie rola rzeźby w świecie magicznym. Babę z Poganowa porównuje się do seite – kultowych kamieni ugro-fińskich Saamów. W dawnych czasach składano przy nich ofiary ze zwierząt, oraz spożywano ofiarne mięso w czasie praktykowania obrzędów religijnych. Na poparcie tezy o takim, a nie innym znaczeniu baby, posiadamy dowody takie, jak kopiec, resztki kości i ślady po palenisku. Skąd wiadomo, że nie było to zwykłe miejsce do ucztowania? Większość odnalezionych tam kości należała do koni, a te z kolei traktowano, jako zwierzęta boskie.
W historii często spotykamy opowieści o zaklęciu człowieka w głaz. Były szczególnie popularne w kulturze ludności bałtyjskiej, wierzącej, że w kamieniach lub pod nimi zamieszkiwały dusze zmarłych przodków.
KAMIENNA BABA W NEPLACH
Tutaj historia jest zdecydowanie mniej realistyczna, ale również bardzo interesująca.
FOT. ROBERT WAKULSKI
Neple to wieś oddalona ok. 40km od Białej Podlaskiej. Stojąca tam baba jest datowana na XV wiek. Wykuto ją na kształt krzyża. Istnieje legenda mówiąca, że baba to tak naprawdę dziewczyna, która chciała wziąć ślub wbrew woli rodziny i została przez nią przeklęta. Została zmieniona w kamień, podczas podróży do kościoła. Co roku kamień pochyla się trochę bardziej do ziemi, a kiedy się zawali skończy się kara. Podobno dawniej na rzeźbie widać było kontury twarzy i korali. Baba miała przestrzegać młode panny przed nieposłuszeństwem wobec rodziny. Podobne historie o pokutnikach znane są w wielu regionach naszego kraju – najbardziej znany jest chyba świętokrzyski pielgrzym, podróżujący do kaplicy.
Obecnie uważa się, że kształt baby z Nepli jest wynikiem działań chrześcijan, którzy przerabiali pogańskie symbole na chrześcijańskie, ale możliwe również, że został zachowany jeszcze z czasów pogan, ponieważ krzyż występuje też w ich kulturze.
BARTEL I GUSTEBALDA Z BARTOSZYC
FOT.TOMASZ MIROŃSKI
Chociaż para stoi blisko siebie, każda z osób posiada inną historię. Gustebalda przez wiele lat znajdowała się wewnątrz kościoła Świętego Jana Chrzciciela, służąc jako rzeźba sakralna, mająca pomagać w nawracaniu Prusów (skoro ważna rzeźba mogła stać się częścią wspólnoty katolickiej, czemu ludzie mieliby się bronić?). Jej nazwa (widniejąca zresztą na posągu) pochodzi od imienia pruskiej księżniczki, która według legendy została niegdyś obdarzona przedmiotem pozwalającym jej na rozumienie głosów natury. Niestety, próbując ostrzec swój lud przed niebezpieczeństwem, została zmuszona do ujawnienia daru i tym samym złamania przysięgi trzymania go w sekrecie. W tej właśnie chwili zmieniła się w kamień. Bardziej przyziemna wersja mówi, że rzeźba zwyczajnie upamiętnia postać.
Bartel to podobno książę pruski, który zadarł niegdyś ze złym czarnoksiężnikiem. Mag zniszczył zamek władcy, a jego samego pozbawił ludzkiej formy. Taki finał byłby może stosunkowo dobry dla Bartla (został przecież materialnym dowodem własnej legendy), gdyby nie fakt, że z biegiem czasu zapomniano o pochodzeniu posągu, a na początku XVIII wieku, rzeźba stanęła przed domem weselnym, gdzie służyła za „szczęśliwą” ozdobę. Goście głaskali Bartla po głowie, przekonani, że przyniesie im to w przyszłości powodzenie. Można ze sporą pewnością powiedzieć, że książę nie byłby zachwycony taką rolą…
BABY ŻEŃSKIE
Żeńskie baby to zazwyczaj te przedstawione w pozycji siedzącej (stojące posiadają więcej szczegółów). Ich cechy płciowe są mocno podkreślone. Kamień, jako materiał wiązano z wierzeniami w bóstwa ziemi i płodności – były to bóstwa kobiece, więc można się spodziewać, że wiele bab to właśnie wyobrażenia mające zapewnić ludziom obfite zbiory i szczęście.
Baby żeńskie przedstawiano z naczyniem w rękach lub z dłońmi złączonymi z przodu – mogły w ten sposób „zbierać” dobrą energię i pomyślność. W czasach pogańskich służyły do rytuałów, podczas których składano na nich kwiaty, miód oraz mleko w celu zapewnienia sobie dostatku.
Chociaż baby są dość duże i jest ich sporo, wcale niełatwo rozpoznać którąś, nawet jeżeli stoimy obok. Z powodu swojego wieku, często tracą dawny wygląd i wyrazistość zdobień. Kiedyś dość popularnym miejscem do stawiania ich były pola. I tam właśnie należy szukać, jeżeli wolimy unikać tych dawno odkrytych i stojących przy muzeach. Podobno przy niektórych można wyczuć mocną energię podobną do tej w tzw. miejscach mocy. Możliwe że ich magia przetrwała do dzisiaj. Należy więc na wszelki wypadek odnosić się do starych bab z szacunkiem…
