Popielec, Środa Popielcowa (staropolska Wstępna Środa) − w kalendarzu katolickim pierwszy dzień Wielkiego Postu. Jest to dzień pokuty przypadający na 46 dni kalendarzowych (40-dniowy okres postu, bez wliczania niedziel) przed Wielkanocą. Środa Popielcowa wypada między 5 lutego a 10 marca. W tym dniu wierni nie są zobowiązani do uczestniczenia we mszy świętej.
Według obrzędów katolickich tego dnia kapłan posypuje głowy wiernych popiołem[a]. Tradycja posypywania głów popiołem na znak pokuty pojawiła się w VIII wieku. W XI wieku papież Urban II uczynił go obowiązującym zwyczajem w całym Kościele. Wówczas postanowiono, że popiół będzie pochodził z palm poświęconych w Niedzielę Palmową z ubiegłego roku.
Obrzęd ten ma miejsce w czasie liturgii słowa po homilii i zastępuje akt pokuty. Kapłan ze złożonymi rękami zachęca najpierw wiernych, by zjednoczyli się z nim w modlitwie błagalnej o poświęcenie popiołu. Mszał Rzymski określa dwie formuły modlitewne. W obu jest mowa o czterdziestodniowym okresie pokuty i błaganiu o oczyszczenie z grzechów, przez który ma przygotować wiernych do uczestnictwa w Misterium Paschalnym Chrystusa.
Następnie następuje właściwy obrzęd posypania. Wierni zbierają się przy stopniu komunijnym, a kapłan posypując ich głowy mówi: Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię lub prochem jesteś i w proch się obrócisz.
Wielki post to w chrześcijaństwie czas pokuty przygotowujący do przeżycia najważniejszych dla chrześcijan świąt wielkanocnych. Tradycyjnie i zgodnie z prawem kanonicznym obowiązującym do 1983 roku trwał do Wielkiej Soboty.
Wielki post zaczął się kształtować wraz z narodzinami Triduum paschalnego. Pierwsze wyraźnie świadectwa o nim znajdują się w listach świątecznych Atanazego biskupa Aleksandrii (328–339), oraz u Euzebiusza z Cezarei w jego Historii kościelnej.
Choć początki mogły być znaczenie wcześniej. Tertulian (ok. 150-240) uzasadniał podjęcie postu przez chrześcijan motywem ewangelicznym, realizacją słów Jezusa z Ewangelii Łukasza 5,35: „Przyjdzie czas kiedy zabiorą im pana młodego, i wtedy, w owe dni, będą pościli”. Zabranie Oblubieńca, (łac. quia ablatus est sponsus), było motywem postu nie tylko w rzymskiej Kartaginie, ale także w tradycji greckiej i syryjskiej.
Mowa jest o tym w Konstytucjach Apostolskich V,18.2 oraz w Didascalia Apostolorum V,12.16 . W pierwszych wiekach wielki post obejmował tylko Wielki Piątek i Wielką Sobotę. W III wieku poszczono już cały tydzień, zaś na początku IV wieku, na pamiątkę czterdziestodniowego postu Jezusa na pustyni oraz czterdziestu lat wędrowania Izraelitów po ucieczce z Egiptu, został przedłużony do czterdziestu dni. Niedziele, jako dni świąteczne, nie były nigdy do niego wliczane.
W VII wieku Kościół katolicki za początek postu przyjął szóstą niedzielę przed Wielkanocą. Ponieważ niedziele wyłączone były z postu, aby zachować 40 dni pokutnych jego początek przypadał na środę. Od 1570 roku był to już zwyczaj powszechnie obowiązujący w Kościele.
Papieżowi Grzegorzowi I Wielkiemu przypisuje się wprowadzenie okresu przygotowującego do wielkiego postu – przedpościa (czasu Siedemdziesiątnicy), rozpoczynającego się na dziewięć tygodni przed Wielkanocą i obejmującego trzy kolejne niedziele przed Środą Popielcową: Niedziela Siedemdziesiątnicy (zwana także Niedzielą Starozapustną), Niedziela Sześćdziesiątnicy (zwana także Niedzielą Mięsopustną) i Niedziela Pięćdziesiątnicy (zwana także Niedzielą Zapustną). Aktualnie przedpoście obchodzi się w Kościele katolickim w nadzwyczajnej formie rytu rzymskiego oraz przez luteranów, mariawitów i anglikanów.
