Gruczoł tarczowy, popularnie zwany tarczycą, jest zbudowany z dwóch symetrycznych płatów połączonych cieśnią i znajduje się tuż pod skórą na przednio-bocznej powierzchni szyi, poniżej wyniosłości krtaniowej zwanej jabłkiem Adama. Ze względu na takie położenie, tarczyca jest jedynym gruczołem dokrewnym, którego powiększenie można zauważyć gołym okiem.
Na tylnych biegunach tarczycy znajdują się dwie pary małych gruczołów, zwane przytarczycami.
Tarczyca i przytarczyce są niezwykle ważnymi gruczołami dokrewnymi, ponieważ produkowane przez nie hormony biorą udział we wszystkich istotnych funkcjach organizmu. Właściwe stężenie hormonów tarczycy i przytarczyc we krwi kobiety ciężarnej jest szczególnie ważne dla rozwoju płodu, gdyż przede wszystkim od nich zależy kształtowanie mózgu, zawiązków zębów i układu kostnego. Niedobór tych hormonów na tak wczesnym etapie rozwoju organizmu powoduje niedorozwój płodu, a w krańcowych przypadkach ciężkie upośledzenie dziecka, zwane matołectwem.
Funkcje przytarczyc
Przytarczyce produkują parathormon (PTH), który jest hormonem uczestniczącym w utrzymaniu we krwi wapnia w ilości wystarczającej na pokrycie potrzeb fizjologicznych organizmu. Wydzielanie parathormonu jest sterowane w układzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Czynnikiem stymulującym w tym układzie jest wydzielany przez przytarczyce parathormon, który uwalnia z kości wapń, zaś wzrost stężenia wapnia we krwi jest czynnikiem hamującym wydzielanie parathormonu przez przytarczyce. W ten prosty sposób przytarczyce zapobiegają spadkowi stężenia we krwi wapnia poniżej odpowiedniego (fizjologicznego) poziomu. Niedobór parathormonu powoduje groźną chorobę – tężyczkę charakteryzującą się nadmierną pobudliwością skurczową mięśni wskutek braku we krwi dostatecznej ilości wapnia.
Funkcje tarczycy
Tarczyca produkuje trzy hormony: niezależną od jodu kalcytoninę (Ct) oraz trójjodotyroninę (T3) i tyroksynę (T4), do produkcji których niezbędny jest jod.
Kalcytonina (Ct)
Kalcytonina, wraz parathormonem, uczestniczy w utrzymaniu homeostazy wapniowej organizmu, bowiem zapobiega, by stężenie wapnia we krwi nie przekroczyło poziomu fizjologicznego. W tym układzie ujemnego sprzężenia zwrotnego czynnikiem stymulującym jest wapń pokarmowy, który po wchłonięciu z przewodu pokarmowego pojawia się we krwi i, po osiągnięciu wysokiego stężenia, stymuluje tarczycę do wydzielania kalcytoniny. Jej działanie jest przeciwstawne do parathormonu, bowiem kalcytonina stymuluje przyswajanie nadwyżki wapnia w kościach. Gdy podaż wapnia pokarmowego jest większa niż fizjologiczna możliwość jego przyswojenia, dalszy wzrost stężenia kalcytoniny we krwi zmniejsza wchłanianie wapnia w jelicie cienkim i jednocześnie zwiększa jego wydalanie w nerkach. Po ustabilizowaniu się stężenia wapnia we krwi na poziomie fizjologicznym, wydzielanie kalcytoniny przez tarczycę ustaje. Niedobór kalcytoniny jest jedną z przyczyn osteoporozy.
Trójjodotyronina (T3) i tyroksyna (T4)
Trójjodotyronina (T3) i tyroksyna (T4) biorą udział w funkcjonowaniu wszystkich tkanek organizmu, bowiem mają wpływ na różnicowanie, wzrost i metabolizm każdej komórki. Z tego względu niezwykle istotne jest utrzymanie stężenia tych hormonów we krwi na odpowiednim (fizjologicznym) poziomie.
W sterowaniu stężeniem we krwi hormonów T3 i T4 uczestniczy przysadka mózgowa wydzielająca hormon tyreotropinę (TSH), który w tym układzie ujemnego sprzężenia zwrotnego jest czynnikiem stymulującym tarczycę do wydzielania czynnika hamującego, tj. trójjodotyroniny (T3) i tyroksyny (T4). Wzrost stężenia we krwi hormonów tarczycy (T3 i T4) hamuje wydzielanie przez przysadkę mózgową hormonu TSH.
Ze stężenia we krwi hormonu przysadki mózgowej (TSH) można wyciągnąć wnioski o stężeniu we krwi hormonów tarczycy (T3 i T4). Są to jednak wnioski dość ogólne, wynikające z korelacji między hormonem przysadki mózgowej (TSH) a hormonami tarczycy (T3 i T4), sprowadzające się do trzech wariantów:
Wartość hormonu przysadki mózgowej TSH w granicach normy fizjologicznej oznacza, że układ ujemnego sprzężenia zwrotnego funkcjonuje prawidłowo, a zatem hormony tarczycy (T3 i T4) także są w granicach normy fizjologicznej. Najkorzystniej jest, gdy wartość TSH oscyluje w środkowych wartościach normy, bowiem zbliżenie TSH do wartości granicznej wskazuje na tendencję do nadczynności lub niedoczynności tarczycy.
Wartość TSH powyżej normy wskazuje na niedoczynność tarczycy, która (mimo stymulacji) nie wydziela dostatecznej ilości któregoś z hormonów hamujący (T3 lub T4), albo obydwóch.
Wartość TSH poniżej normy wskazuje na nadczynność tarczycy, która wymknęła się spod kontroli i wydziela hormony samoistnie, mimo braku czynnika stymulującego.
Nadczynność tarczycy
Nadczynność tarczycy to stan chorobowy spowodowany nadmierną produkcją trójjodotyroniny (T3) i/lub tyroksyny (T4). Kobiety na tę chorobę zapadają cztery razy częściej niż mężczyźni.
Objawy nadczynności tarczycy
Najczęściej występujące dolegliwości charakterystyczne dla nadczynności tarczycy to stałe osłabienie, chudnięcie mimo dobrego apetytu, drżenie rąk, tachykardia, czyli przyspieszona akcja serca z zaburzeniem rytmu, nadciśnienie, a także niewydolność krążenia. U wielu chorych pojawiają się także obrzęki stóp i podudzi.
Ponieważ podwyższone stężenie hormonów tarczycy wzmaga katabolizm i w konsekwencji produkcję energii, to typowym objawem tej choroby jest uczucie gorąca i potliwość. Niekiedy chory wprost promieniuje ciepłem, co można odczuć nawet bez dotykania, gdyż wystarczy zbliżyć dłoń na odległość 1 - 2 centymetrów od jego skóry, by poczuć bijące od niego gorąco, a dotyk dłoni chorego na nadczynność tarczycy, nawet przez ubranie, wywołuje uczycie gorąca, utrzymujące się w miejscu dotknięcia przez dłuższą chwilę.
U kobiet nadczynność tarczycy może spowodować zakłócenia, a nawet przerwę w miesiączkowaniu, zaś w okresie menopauzy poważne problemy zdrowotne.
Przyczyn nadczynności może być kilka, ale najczęściej jest nią choroba Gravesa-Basedowa, a także wole guzowate nadczynne.
Choroba Gravesa-Basedowa
Choroba Gravesa-Basedowa należy do grupy chorób z autoagresji, a wywołują ją własne przeciwciała, które łącząc się z komórkami tarczycy powodują nasilony rozrost jej komórek oraz zwiększone uwalnianie hormonów.
U większości chorych występują typowe objawy nadczynności tarczycy. Dodatkowo występują objawy specyficzne tylko dla tej choroby, przede wszystkim wytrzeszcz oczu, zwany oftalmopatią, którego przyczyną jest gromadzenie się w obrębie oczodołu substancji śluzowatych i nacieków komórkowych. Wytrzeszcz oczu, poza defektem kosmetycznym, bywa przyczyną owrzodzeń rogówki, podwójnego widzenia, światłowstrętu i trwałego uszkodzenia wzroku.
Drugim objawem specyficznym dla choroby Gravesa-Basedowa jest obrzęk przedgoleniowy wywołany gromadzeniem się substancji śluzowatych na przedniej powierzchni piszczeli.
Wole guzowate nadczynne
Choroba ta zwykle rozwija się bezobjawowo i ujawnia w podeszłym wieku. Jej przyczyną jest powstanie w miąższu tarczycy jednego lub kilku guzków, zwanych gruczolakami toksycznymi, które produkują hormony tarczycy autonomicznie, czyli nie podlegają fizjologicznej kontroli sprzężenia zwrotnego, zależnego od TSH. Wysokie stężenie we krwi hormonów hamujących (T3 i T4) blokuje wydzielanie przez przysadkę mózgową hormonu stymulującego TSH, w związku z czym stężenie we krwi tego hormonu jest bardzo niskie.
Niedoczynność tarczycy
Niedoczynność tarczycy to stan chorobowy spowodowany niedoborem we krwi hormonów tarczycy – trójjodotyroniny (T3) i tyroksyny (T4).
Objawy niedoczynności tarczycy
Chory na niedoczynność tarczycy, wskutek spowolnienia katabolizmu najczęściej przybiera na wadze (w rzadkich przypadkach chudnie), często marznie, jego głos staje się szorstki, skóra chłodna, może rogowacieć na łokciach i kolanach. Z biegiem czasu nagromadzenie substancji śluzowatych w tkance podskórnej powoduje tak zwany obrzęk śluzowaty z charakterystycznym „nalanym”, pozbawionym mimiki wyrazem twarzy. Inne objawy występujące w niedoczynności tarczycy to wypadanie włosów, zaparcia, ociężałość i senność.
Ponieważ do produkcji hormonów T3 i T4 niezbędny jest jod, to jego niedobór wpływa na zmniejszenie ilości hormonów produkowanych przez tarczycę i jest jedną z przyczyn tej choroby. Inne przyczyny niedoczynności tarczycy występują z powodu zmniejszenia albo braku gruczołu tarczycy w wyniku zabiegu operacyjnego, leczenia jodem radioaktywnym, zmian zanikowych związanych z przewlekłymi stanami zapalnymi gruczołu tarczycy, a także jako efekt autoagresji systemu odpornościowego w chorobie Hashimoto.
Niedoczynność tarczycy spowodowana stanem zapalnym
Stosunkowo często przyczyną niedoboru hormonów tarczycy jest jej niewydolność wskutek przewlekłych stanów zapalnych w obrębie gardła, w wyniku których część komórek gruczołu ulega martwicy. W tym przypadku wielkość gruczołu tarczycy nie ulega zazwyczaj zmniejszeniu (jest w normie), ale część tkanki gruczołu nie bierze udziału w produkcji hormonów, co wpływa na zmniejszenie stężenia hormonów T3 i T4 we krwi, mimo wysokiego stężenia we krwi hormonu stymulującego TSH.
Objawy niedoczynności tarczycy spowodowane jej niewydolnością są takie same, jak typowe objawy niedoczynności tarczycy.
Choroba Hashimoto
Choroba nosi nazwę Hashimoto na cześć Japończyka dra Hakiro Hashimoto, który pierwszy ją opisał. Jest to zakłócenie funkcjonowania tarczycy spowodowane zmianami zanikowymi wywołanymi autoagresją systemu odpornościowego, który w tym przypadku postanowił zlikwidować komórki własnej tarczycy. W tej chorobie występują dwa charakterystyczne okresy różniące się objawami. W pierwszym okresie choroby Hashimoto występuje przewlekły stan zapalny powodujący obrzęk i związane z nim powiększenie gruczołu tarczycy. Podrażniona tarczyca może produkować nadmierną ilość hormonów, w wyniku czego występują typowe objawy nadczynności tarczycy. Okres drugi choroby Hashimoto jest konsekwencją niszczenia przez system odpornościowy komórek tarczycy, co nieuchronnie prowadzi do zmniejszania się gruczołu tarczycy, aż do całkowitego jej zaniku.
W pierwszym okresie choroby Hashimoto występują typowe objawy nadczynności tarczycy, natomiast w okresie drugim tej choroby występują objawy typowe dla niedoczynności tarczycy.
Chorobie Hashimoto najczęściej towarzyszą inne choroby wywołane autoagresją systemu odpornościowego, takie jak układowy toczeń rumieniowy, reumatoidalne zapalenia stawów, cukrzyca typu 1, czy alergiczne choroby skórne.
Nadczynność tarczycy z niedoczynnością
Ta choroba tarczycy jest rzadko opisywana i diagnozowana, choć występuje stosunkowo często. Jest to w istocie nadczynność tarczycy, która z powodu niedoboru w organizmie jodu nie jest w stanie wytworzyć takiej ilości hormonów, jaką przy dostatecznej ilości tego pierwiastka nadczynna tarczyca zwykła wytwarzać. W tej sytuacji stężenie we krwi hormonów T3, T4 oraz TSH może być w granicach normy, a nawet wskazywać na lekką niedoczynność tarczycy.
Ten stan niedoczynności tarczycy w jej nadczynności może trwać długie lata, dopóki organizm chorego nie będzie miał możliwości zwiększenia ilości jodu do poziomu, który uwidoczniłby faktyczny stan tarczycy, czyli jej nadczynność. Jednak każda podaż większej ilości jodu wywołuje przełom tyreotoksyczny*, więc chorzy albo unikają jedzenia żywności zawierającej jod (po której odczuwają pogorszenie samopoczucia), albo poddają ją długotrwałemu gotowaniu, w trakcie którego odparowuje jod, więc jedynie tak przygotowana żywność im służy.
Osoby z tą chorobą tarczycy mieszkają w rejonach ubogich w jod, gdzie stosunkowo dobrze się czują, stosując swoistą dietę bezjodową, natomiast próby zjedzenia czegoś poza domem wywołują u nich pogorszenie samopoczucia. To samo dotyczy wyjazdu w rejony, gdzie w glebie, wodzie i powietrzu występuje jod w ilości wystarczającej do wywołania przełomu tyreotoksycznego.
* Przełom tyreotoksyczny (łac. crisis thyreotoxica) jest zespołem zaburzeń wynikających z nagłego wzrostu hormonów tarczycy. Charakteryzuje go wysoka gorączka, pobudzenie, niepokój, tachykardia, wymioty, biegunka, obrzęki kostek i stóp.
Wole tarczycy
Zdrowa tarczyca nie jest widoczna na zewnątrz, ani nie jest wyczuwalna pod palcami. Wole to powiększenie gruczołu tarczycy. W zależności od umiejscowienia, rozróżnia się trzy rodzaje wola:
Wole szyjne, czyli powiększenie gruczołu tarczycy zlokalizowane w obrębie szyi. Wole to, prócz niedogodności kosmetycznej, nie wywołuje żadnych objawów chorobowych.
Wole zamostkowe zdarza się stosunkowo rzadko, gdy powiększony gruczoł tarczycy obsunie się za mostek. Wole to może wywierać ucisk na tchawicę i/lub przełyk, wywołując uczucie ciężaru w klatce piersiowej, a także trudności w oddychaniu i/lub przełykaniu śliny.
Wole śródpiersiowe zdarza się najrzadziej i jest następstwem obsunięcia się powiększonego gruczołu tarczycy do śródpiersia. Wole to najczęściej wywiera ucisk na sąsiadujące organy, zakłócając ich funkcjonowanie.
Niezależnie od usytuowania, wola tarczycy dzielimy na trzy grupy, ze względu na ich cechy patologiczne: obojętne i niedoczynne, nadczynne i guzowate.
Wole obojętne i niedoczynne
W obydwu przypadkach przyczyną rozrostu gruczołu tarczycy jest niedobór jodu, z tym, że w przypadku wola obojętnego niedobór ten występuje jedynie w okresie zwiększonego zapotrzebowania organizmu na hormony tarczycy, szczególnie w okresie wzrostu i dojrzewania, podczas ciąży, a także w stresie. Poza tymi okresami, gdy zapotrzebowanie organizmu na hormony T3 i T4 zmniejsza się, wole tego typu nie przejawia aktywności (obojętnieje) i nie powiększa się. Natomiast wole niedoczynne jest objawem niedoczynności tarczycy spowodowanej niedoborem jodu w pożywieniu, w związku z czym wole niedoczynne powiększa się przez cały okres trwania niedoczynności tarczycy.
Mechanizm wzrostu zarówno wola obojętnego jak i niedoczynnego jest ten sam, co przy powiększeniu innych organów. W takich przypadkach organizm postępuje rutynowo, według słusznej skądinąd reguły: skoro organ nie wykazuje wymaganej aktywności (w tym przypadku nie produkuje dostatecznej ilości hormonów), to widać jest zbyt mały, i należy go powiększyć.
Wole nadczynne
Wole nadczynne występuje przejściowo w początkowym okresie zapalenia gruczołu tarczycy i choroby Hashimoto (po tym okresie wole zwykle zanika samoistnie), a także w chorobie Gravesa-Basedowa oraz jako gruczolak toksyczny tarczycy.
Wole guzowate
Wole może mieć postać jedno- lub wieloguzkową. Charakterystyczne dla tego rodzaju woli jest występowanie w miąższu tarczycy guzków, które ze względu na stopień aktywności w wychwytywaniu krążącego we krwi jodu dzielimy na trzy rodzaje:
Guzki „zimne”, które w ogóle nie wychwytują jodu, gdyż są to na ogół torbiele, tkanki martwicze, krwiaki albo nowotwory.
Guzki „ciepłe”, które wychwytują jod w tej samej ilości, co pozostałe komórki gruczołu tarczycy. Guzki ciepłe stosunkowo często przemieniają się w guzki gorące.
Guzki „gorące”, gruczolaki toksyczne (adenoma toxicum) są to najczęściej pojedyncze guzki, które wymknęły się spod kontroli organizmu i wychwytują wszystek jod krążący we krwi. Właśnie ze względu na tę cechę, zwaną jodochwytnością*, guzki gorące nazywane są guzkami chłonnymi. Po wchłonięciu jodu, guzki te produkują bez opamiętania hormony, wywołując objawy typowe dla nadczynności tarczycy. Z kolei duża ilość hormonów tarczycy hamuje wydzielanie hormonu TSH w przysadce i tym samym blokuje wychwytywanie jodu przez pozostałe, zdrowe komórki gruczołu tarczycy. Guzki powyżej 3 centymetrów średnicy wywołują objawy typowe dla nadczynności tarczycy.
* Jodochwytność guzków tarczycy ocenia się w badaniu zwanym scyntygrafią. Polega ono na uzyskaniu obrazu tarczycy po dożylnym lub doustnym podaniu dawki tzw. radioznacznika, czyli izotopu promieniotwórczego jodu-131 lub technetu-99m. Izotopy te gromadzą się w miąższu tarczycy i w jej guzkach nierównomiernie – guzki zimne w ogóle nie gromadzą radioznacznika, guzki ciepłe gromadzą radioznacznik podobnie jak pozostała tkanka gruczołu, natomiast gruczolaki autonomiczne (guzki gorące) wychwytują całość podanego radioznacznika.
Leczenie chorób tarczycy
Najczęściej przyczyną chorób tarczycy są przewlekłe stany zapalne w okolicach gardła i przysadki mózgowej, a w niektórych przypadkach także autoagresja systemu odpornościowego. Choroba postępuje powoli i zanim wystąpią objawy chorobowe, zmiany tkanki gruczołu tarczowego są już zaawansowane. Toteż leczenie chorób tarczycy jest zwykle bardzo trudne, czasami wręcz niemożliwe, gdyż jest już po prostu zbyt późno. Pozostają jedynie doraźne działania zachowawcze wiodące do operacji, efektem której jest zazwyczaj nieodwracalne okaleczenie czyniące z człowieka pacjenta – dozgonnego nabywcy usług i leków medycznych.
W tej sytuacji jakże naiwna wydaje się niefrasobliwość tych, którzy sądzą, że dopóki nic im nie dolega (nic poważnego), to jeszcze nie czas, by zajmować się własnym zdrowiem. Choroby tarczycy są tylko jednym z przykładów, że takie rozumowanie jest błędne.
Autor: Józef Słonecki
http://portal.bioslone.pl/przyczyna-chorob/choroby-tarczycy-i-przytarczyc
